Puszcza Białowieska
Puszcza Białowieska © Karol Zub

Białowieski Park Narodowy położony jest w centralnej części Puszczy Białowieskiej, która od zakończenia II Wojny Światowej podzielona jest między Polskę i Białoruś (wcześniej Związek Radziecki). Białoruska część Puszczy w całości objęta jest ochroną jako Park Narodowy „Puszcza Białowieska”, z czego około 60 tys. jest objętych ochroną ścisłą. Początki Białowieskiego Parku Narodowego sięgają roku 1921, kiedy dzięki staraniom polskich przyrodników, głównie profesora Władysława Szafera, powołano do życia nadleśnictwo „Rezerwat”, przekształcone w 1932 roku w „Park Narodowy w Białowieży”. W 1947 roku na mocy rozporządzenia Rady Ministrów powstał Białowieski Park Narodowy, obejmujący powierzchnię nieco ponad 5 tysięcy hektarów. W 1977 roku Park został uznany za Rezerwat Biosfery UNESCO, a w 1979 wpisany na listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. W wyniku starań i nacisków środowisk naukowych, przyrodników i organizacji pozarządowych w 1996 roku powiększono obszar parku narodowego do ponad 10 tys. ha, z czego około 6 tys. ha jest objętych ochroną ścisłą. W 1997 roku Rada Europy wyróżniła Białowieski Park Narodowy Europejskim Dyplomem Obszarów Chronionych.

Dzięcioł średni (Dendrocopos medius)
Dzięcioł średni (Dendrocopos medius) © Karol Zub

Puszcza Białowieska już przed wiekami była miejscem wyjątkowym, gdyż właśnie tutaj na łowy przybywali książęta litewscy, polscy królowie i władcy imperium rosyjskiego. Dzięki ich opiece a także staraniom najwybitniejszych polskich przyrodników w środku Europy ocalał fragment lasów, które zachowały swój naturalny charakter. Dzięki uwarunkowaniom geograficznym i historycznym Puszcza Białowieska stała się domem dla tysięcy organizmów, które na innych obszarach wyginęły lub stały się bardzo rzadkie. Jednak wbrew pozorom różnica pomiędzy Puszczą a innymi lasami w Polsce i Europie nie polega jedynie na większym bogactwie przyrodniczym, ale związana jest z zachowaniem naturalnych procesów zachodzących w całym ekosystemie.

Flora naczyniowa Białowieskiego Parku Narodowego liczy sobie prawie 800 gatunków roślin, mchy i wątrobowce reprezentowane są przez 145 gatunków, a porosty – 352 gatunki. Dotychczas na terenie BPN stwierdzono występowanie ponad 1,5 tysiąca gatunków grzybów wielkoowocnikowych, ale zapewne jest ich znacznie więcej, gdyż co roku lista ta wydłuża się o nowych przedstawicieli. Najwięcej jednak jest na terenie Parku zwierząt bezkręgowych, których na razie stwierdzono ponad 10 tys. gatunków. Ryby reprezentowane są przez 23 gatunki, płazy przez 10 gatunków a gady jedynie 7. W chwili obecnej na terenie Parku i w jego najbliższym sąsiedztwie występuje 60 gatunków ssaków. Spośród wszystkich kręgowców najliczniejszą grupę stanowią ptaki, gdyż samych gatunków lęgowych lub prawdopodobnie lęgowych jest 117 i prawdopodobnie drugie tyle stanowią gatunki zimujące, przelotne i zalatujące. Spośród typowo leśnych gatunków ptaków występujących w przeszłości na obszarze Parku wyginął jedynie głuszec.

Dzięcioł trójpalczasty (Picoides tridactylus)
Dzięcioł trójpalczasty
(Picoides tridactylus)
© Karol Zub

Białowieski Park Narodowy zdominowany jest przez ekosystemy leśne, które stanowią około 95% jego powierzchni. Największy obszar zajmują grądy, czyli mieszane lasy liściaste, w których nad okapem lasu utworzonego przez dęby, lipy i jesiony górują olbrzymie świerki. Poniżej zwartą warstwę tworzą graby, klony i wiązy. W dolinach rzek i bezodpływowych zagłębieniach terenu występują łęgi jesionowo-olszowe, natomiast żyzne siedliska bagienne zajmują olsy. Zabagnione torfowiska zajmują brzeziny bagienne, świerczyny bagienne oraz sosnowe bory bagienne. Siedliska najuboższe porastają bory sosnowe, jak też sosnowo-świerkowe bory mieszane. Wszystkie drzewa w Parku są bardziej okazałe - grubsze i wyższe, a przede wszystkim starsze, niż w innych lasach Polski. Dla wielu puszczańskich gatunków dwieście lat to dopiero wiek średni a najstarsze sosny i dęby dożywają sędziwego wieku ponad 400 lat. Jednak założenie, że naturalny las składa się tylko ze starych drzew, jest poważnym błędem. Dzięki temu, że w Parku jest tak dużo dojrzałych i okazałych drzew, produkują one ogromną liczbę nasion. Chociaż większość z nich i tak zginie zjedzona przez gryzonie, dziki, jelenie i żubry, to jednak duża część zdoła wykiełkować i zacznie walkę o przestrzeń i światło. Wszędzie tam, gdzie tylko pojawią się odpowiednie warunki, możemy dostrzec tysięczne zastępy młodego pokolenia drzew.

Jedną z najważniejszych cech lasów o charakterze naturalnym jest ogromna ilość martwego drewna, zarówno w postaci stojących drzew, jak również lezących konarów i pni. Jest to wyjątkowo ważny, chociaż ciągle mało doceniany element środowiska naturalnego, gdyż ponad połowa gatunków organizmów żywych zamieszkujących las związana jest z martwym drewnem. Z punktu widzenia człowieka zjawisko obumierania i rozkładu jest jedynie stratą cennego surowca.

Muchołówka mała (Ficedula parva)
Muchołówka mała (Ficedula parva) © Karol Zub

Jednak w lesie procesy te stanowią podstawowe źródło materii organicznej, pierwiastków i wody niezbędnych dla innych organizmów oraz tworzą środowisko życia dla tysięcy gatunków zwierząt, roślin i grzybów, które uzależniły swoje życie od obecności martwego drewna. Dla gryzoni leśnych leżące kłody to świetne miejsce do ukrycia a dla drapieżników – do polowania. W cienistym i chłodnym lesie nagrzane słońcem pnie leżących drzew to prawdziwe plaże dla gadów i różnych bezkręgowców. Prawie wszystkie gatunki dzięciołów wykazują silne preferencje do żerowania na martwym drewnie a dwa z nich – dzięcioł białogrzbiety i trójpalczasty, są z nim bardzo silnie związane. Szczególnie wąską specjalizacją wykazuje się dzięcioł trójpalczasty, który żywi się prawie wyłącznie larwami korników i innych chrząszczy rozwijających się na obumierających i martwych świerkach. Inne gatunki ptaków, choćby muchołówki, do gniazdowania najchętniej wybierają naturalne dziuple ulokowane w martwych pniach i konarach. Podobnie czynią puszczańskie sowy, np. puszczyk i sóweczka.

Dzięcioł zielonosiwy (Picus canus)
Dzięcioł zielonosiwy (Picus canus) © Karol Zub

Rytm funkcjonowania lasu wyznaczany jest przez okresy obfitego owocowania drzew liściastych, przede wszystkim dębu, lipy, grabu i klonu, które zdarzają się w Puszczy Białowieskiej w regularnych 6-7-letnich odstępach. Z nasion tych korzystają przede wszystkim dwa najpospolitsze gatunki gryzoni leśnych – nornica ruda i mysz leśna. W latach obfitości pożywienia ich zagęszczenia wzrastają z kilkudziesięciu do ponad czterystu osobników na jeden hektar. Dzięki temu po latach nasiennych wzrasta liczba drapieżników polujących na gryzonie - puszczyków, łasic, kun, lisów i wielu innych. Również większe zwierzęta korzystają z obfitości żołędzi i innych nasion, gdyż nie gardzą nimi także żubry i jelenie a u dzików obserwuje się wówczas znacznie liczniejszy przychówek oraz większą przeżywalność zimową. Zazwyczaj po okresie obfitości następuje okres głodu. Brak pokarmu oraz wyższa liczebność drapieżników powodują gwałtowne załamanie liczebności populacji małych ssaków. Taka sytuacja nie pozostaje bez wpływu na innych mieszkańców lasu, gdyż w tym okresie stwierdza się największe straty w lęgach muchołówek i innych ptaków zamieszkujących dziuple, ponieważ ich gniazda rabowane są przez wygłodniałe gryzonie i drapieżniki. Również w okresach masowych pojawów gryzoni w Parku nie przystępują do lęgów świstunki leśne, gdyż ich gniazda są szczególnie narażone na plądrowanie przez małe ssaki. W kolejnych latach sytuacja normuje się, aż do następnej eksplozji nasion i gryzoni.

Samotnik (Tringa ochropus)
Samotnik (Tringa ochropus) © Karol Zub

Ogromne bogactwo świata ptaków Białowieskiego Parku Narodowego opiera się na trzech głównych czynnikach. Po pierwsze jest to stan zachowania środowisk leśnych zbliżony do naturalnego, dzięki czemu dostępnych jest wiele nisz zasiedlanych przez różne gatunki ptaków. Wiele z nich, np. sosnówka, zniczek mysikrólik, pokrzywnica i dzięcioł trójpalczasty, związanych jest ze świerkiem, który występuje praktycznie we wszystkich zbiorowiskach leśnych. Po drugie bogactwo awifauny wynika z położenia Puszczy Białowieskiej, dzięki czemu obserwujemy tu gatunki z różnych stref geograficznych. Występują tu zarówno gatunki borealno-górskie (dzięcioł trójpalczasty, sóweczka), typowe dla południa Europy (muchołówka białoszyja) czy też charakterystyczne dla wschodniej Europy i Azji (muchołówka mała, dziwonia, wójcik). Puszcza Białowieska leży na granicy zasięgu niektórych gatunków, np. pełzacza ogrodowego, zniczka i kląskawki. Wreszcie trzecim czynnikiem, o którym była już mowa wcześniej, jest obecność martwych i obumierających drzew, stanowiących miejsce gniazdowania i żerowania wielu gatunków ptaków. Niektóre z nich, uznawane w Polsce za rzadkie, występują w Parku powszechnie właśnie dzięki obecności martwego drewna, np. muchołówka białoszyja i dzięcioł białogrzbiety.

Dzieciol bialogrzbiety (Dendrocopos leucotos)
Dzieciol bialogrzbiety
(Dendrocopos leucotos)
© Karol Zub

Spośród ptaków zamieszkujących Białowieski Park Narodowy niektóre grupy zasługują na szczególną uwagę. Z pewnością należą do nich dzięcioły, gdyż występują tutaj wszystkie krajowe gatunki. Dzięcioł białoszyi nie jest typowym mieszkańcem lasu, ale był stwierdzony w Parku Pałacowym, będącym nominalnie częścią Parku Narodowego. Najbliższe stanowiska lęgowe tego gatunku znajdują się w Hajnówce, na obrzeżach Puszczy Białowieskiej. Spośród rzadkich gatunków dzięciołów na terenie Parku licznie występuje dzięcioł średni, który związanym jest głównie ze starymi drzewostanami dębowymi, jak też łęgami. Gatunek ten gniazduje regularnie również w Parku Pałacowym, gdzie można spotkać także dzięcioła zielonosiwego i zielonego. Na obszarze ochrony ścisłej dosyć często można też spotkać dzięcioła białogrzbietego i trójpalczastego. Pierwszy z tych gatunków jest związany z lasami obfitującymi w martwe drzewa, szczególnie ze starymi łęgami, grądami i olsami. Jego życie związane jest nierozerwalnie z martwymi drzewami, w których wykuwa dziuple i poszukuje pokarmu, głównie larw chrząszczy. Martwe drzewa lub ich fragmenty stanowią również ulubione miejsce bębnienia tego dzięcioła. Rozmieszczenie dzięcioła trójpalczastego jest ściśle związane z występowaniem świerka, gdyż ptak ten odżywia się przede wszystkim larwami i poczwarkami korników. Oba te gatunki regularnie gniazdują w pobliżu ścieżek turystycznych w Parku, więc ich obserwacja nie nastręcza szczególnych problemów.

Sóweczka (Glaucidium passerinum)
Sóweczka (Glaucidium passerinum) © Karol Zub

Bardzo liczną grupą ptaków w Białowieskim Parku Narodowym stanowią dziuplaki wtórne, korzystające z dziupli wykutych przez dzięcioły oraz dziupli naturalnych. Należy do nich sześć gatunków sikor (bogatka, modraszka, szarytka, sosnówka, czubatka i czarnogłówka), cztery gatunki muchołówek (białoszyja, żałobna, szara i mała) oraz kowalik, szpak, krętogłów, siniak oraz trzy gatunki sów (sóweczka, włochatka i puszczyk). Dziuplakiem wtórnym jest też jerzyk, gnieżdżący się nierzadko w dziuplach starych drzew. Zdarza się, że w dziuplach zakładają też takie gatunki jak rudzik, strzyżyk, kos i pokrzywnica, co wyróżnia Białowieski Park Narodowy na tle innych lasów. Warto zauważyć, że w Parku, ze względu na ogromną dostępność dziupli naturalnych, ptaki mniej chętnie zajmują dziuple po dzięciołach. Wynika to z tego, że w tych ostatnich są bardziej narażone na drapieżnictwo, np. dosyć często zdarza się, że lęgi są niszczone przez dzięcioły duże. Z drugiej jednak strony w środowiskach, gdzie dostępność dziupli naturalnych jest niewielka, np. w borach, rola dzięciołów jest dużo większa, gdyż dzięki ich dziuplom zwiększą się różnorodność gatunków ptaków i innych zwierząt.

Do najpospolitszych ptaków drapieżnych gniazdujących w Białowieskim parku Narodowym należą myszołów i trzmielojad. Ten pierwszy osiąga zagęszczenie do 10 par na 10 kilometrów kwadratowych i często gnieździ się w głębi starych drzewostanów. W przeciwieństwie do innych obszarów w kraju myszołowy w Parku polują pod okapem drzewostanu i poza gryzoniami ich łupem często padają podloty. Znacznie rzadziej możemy obserwować jastrzębia i krogulca, które preferują drzewostany z większym udziałem świerka. Orlik krzykliwy przystępuje regularnie do lęgów jedynie w południowej części Parku i często można go obserwować na Polanie Białowieskiej, jednak wycofał się z szybko zarastających dolin rzek Narewki i Hwoźnej. W przeszłości regularnie na terenie Parku obserwowano w okresie lęgowym orzełka włochatego i gadożera, jednak w ostatnich latach nie są stwierdzane, prawdopodobnie ze względu na zanikanie odpowiednich żerowisk.

Spośród sów najpospolitszymi gatunkami są puszczyk, występujący w odpowiednich środowiskach w

Strzyżyk (Troglodytes troglodytes)
Strzyżyk (Troglodytes troglodytes) © Karol Zub

zagęszczeniu do 20 par na 10 km kwadratowych i sóweczka, której liczebność w całym Parku może wynosić nawet kilkadziesiąt par. Sóweczka jest gatunkiem zazwyczaj związanym z borami, jednak w Parku gniazduje również w gradach i łęgach z domieszką świerka. W okresie zimowym sowy te przemieszczają się na skraj lasu i nierzadko polują również na zakrzaczonych łąkach i w dolinach rzecznych, szczególnie w latach niskiego zagęszczenia nornicy rudej, stanowiącej jej główną ofiarę. Do gatunków nieregularnie lęgowych należy uszatka i włochatka, które pojawiają się liczniej w okresach wysokich zagęszczeń gryzoni leśnych. Rzadkim gościem na terenie Parku jest puszczyk mszarny.

Białowieski Park Narodowy to nie tylko drzewa, te żywe i martwe, ale także tysiące innych stworzeń połączonych skomplikowaną siecią zależności. To jednak nie żyjące tutaj rzadkie gatunki ptaków i innych zwierząt stanowią o wyjątkowej roli Puszczy Białowieskiej wśród lasów Europy, ale naturalne procesy zachodzące w tym skomplikowanym ekosystemie. Jest ona zarówno naszym oknem w przeszłość, jak też prawdziwym wzorcem dla innych obszarów leśnych. Park Narodowy wraz z całą Puszczą Białowieską jest miejscem wyjątkowym, bo to ostatni tak dobrze zachowany las na niżu Europy, pozostałość pierwotnych puszcz pokrywających niegdyś cały kontynent. Niestety musimy mieć również świadomość, że całe to bogactwo jest ograniczone wyłącznie do tego małego obszaru, który dla wielu gatunków stał się samotną rafą koralową, na której organizmy te znajdują jeszcze odpowiednie warunki do życia. Stąd też jak najskuteczniejsza ochrona całej Puszczy Białowieskiej powinna być priorytetowym celem dla wszystkich przyrodników.

Osobom zainteresowanym fotografowaniem ptaków w Puszczy Białowieskiej polecam skontaktowanie się z miejscowymi przewodnikami i znawcami tematu, którzy podpowiedzą co, gdzie i kiedy można zaobserwować. Wyprawy na fotografowanie ptaków organizują m.in. Mateusz Szymura i Marek Kosiński.